در صنعت اطفای حریق، فوم آتش‌نشانی یا پودر خاموش‌کننده دو ماده اصلی هستند که برای مهار آتش استفاده می‌شوند. هر کدام از این مواد ویژگی‌ها و کاربردهای فنی خاص خود را دارند که آن‌ها را برای انواع مختلف آتش‌سوزی مناسب می‌سازد. در این مقاله به‌صورت تخصصی به تفاوت فوم و پودر خاموش‌کننده می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم کدام گزینه برای کدام کلاس حریق مناسب‌تر است. ابتدا تعاریف فنی و انواع هر دو ماده (انواع فوم شامل AFFF، AR-AFFF، کلاس A و انواع پودر شامل ABC، BC) را توضیح می‌دهیم. سپس مکانیزم عملکرد آن‌ها در خاموش کردن آتش (مانند خفه کردن، خنک‌سازی و قطع واکنش زنجیره‌ای) را بررسی کرده و عملکردشان را بر اساس کلاس‌های مختلف آتش (A، B، C، D، F) مقایسه می‌کنیم. همچنین مزایا و معایب فوم و پودر را در کاربردهای گوناگون (صنعتی، ساختمانی، شهری و خودرو) ارزیابی کرده، ویژگی‌های عملیاتی مانند ماندگاری اثر، تمیزکاری، سازگاری با محیط‌زیست و تأثیر بر تجهیزات را مقایسه می‌کنیم. در پایان با طرح سناریوهای کاربردی (فرودگاه، پالایشگاه، آشپزخانه صنعتی، دفتر IT، انبار) بهترین گزینه برای هر موقعیت را پیشنهاد خواهیم کرد. این مقاله با ساختاری از کلمات کلیدی مهم (مانند فوم آتش‌نشانی یا پودر، تفاوت فوم و پودر خاموش‌کننده، فوم AFFF بهتر است یا پودر ABC و بهترین خاموش‌کننده برای حریق) تهیه شده است تا برای مخاطبان فنی و علاقه‌مندان حوزه ایمنی و آتش‌نشانی مفید و کاربردی باشد.
تعریف و انواع فوم آتش‌نشانی
فوم آتش‌نشانی (Firefighting Foam) یک ماده خاموش‌کننده بر پایه آب و مواد کف‌زا (سورفکتانت) است که پس از ترکیب با هوا، کف غلیظی تولید می‌کند. این کف روی سطح سوخت گسترده شده و مانند پتویی آتش را می‌پوشاند و مانع رسیدن اکسیژن به آن می‌شود. فوم‌ها با ایجاد یک لایهٔ پوششی، سطح ماده در حال اشتعال را از اکسیژن جدا کرده و شعله را خفه می‌کنند. همچنین آب موجود در فوم به خنک شدن سوخت کمک می‌کند که از بازگشت شعله جلوگیری شود. فوم‌های امروزی در انواع مختلفی برای کاربردهای گوناگون تولید می‌شوند که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:
فوم AFFF (کف فیلم‌ساز آبی) چیست؟
AFFF (Aqueous Film Forming Foam) به معنای فوم کف‌ساز فیلم ‌آبی است. این فوم از پیشرفته‌ترین فوم‌های شیمیایی کلاس B محسوب می‌شود که برای خاموش کردن حریق مایعات قابل‌اشتعال (هیدروکربنی) مانند بنزین، گازوئیل و نفت طراحی شده است. فوم AFFF با تشکیل یک لایه‌ی نازک آبی روی سطح مایع سوختنی، مانند یک فیلم از تبخیر سوخت جلوگیری کرده و مانع تماس اکسیژن با سطح آتش می‌شود. نتیجه‌ی این فرایند، اطفای سریع و جلوگیری از شعله‌وری مجدد آتش است. برای مثال، فوم AFFF 3٪ کد 46-1 تولید شرکت ایمن‌تاش سپاهان مطابق استاندارد NFPA و ICAO یکی از کارآمدترین فوم‌ها برای آتش مایعات سوختی است که در صنایع نفت، پتروشیمی، فرودگاه‌ها و حتی آتش‌نشانی شهری کاربرد گسترده دارد. این فوم‌ها در غلظت‌های مختلف (۱٪، ۳٪ و … بسته به طراحی سیستم) استفاده می‌شوند و باید با آب ترکیب شده و از طریق نازل یا سیستم مناسب به صورت کف بر روی حریق اعمال گردند. به طور خلاصه، فوم AFFF بهترین گزینه برای حریق‌های مایعات هیدروکربنی کلاس B است و با اطفای سریع، تشکیل فیلم پایدار و جلوگیری از بازگشت شعله شناخته می‌شود.
فوم AR-AFFF (مقاوم در برابر الکل) چیست؟
حریق برخی مایعات قابل‌اشتعال مانند الکل‌ها و حلال‌های قطبی، به فوم مخصوصی نیاز دارد زیرا الکل می‌تواند ساختار فوم‌های معمولی را تجزیه کند. فوم AR-AFFF (Alcohol Resistant AFFF) نوعی فوم کف‌ساز مقاوم در برابر الکل است که علاوه بر ترکیبات AFFF، حاوی پلیمرهای ویژه‌ای است. این پلیمرها پس از خروج فوم، یک لایه ژلاتینی محافظ ایجاد می‌کنند و نمی‌گذارند الکل موجود در سوخت، فوم را تخریب کند. به این ترتیب فوم AR-AFFF می‌تواند روی مایعات قطبی (مانند الکل اتانول، متانول، استون و…) پایدار بماند و آتش را مطمئن‌تر خاموش کند. فوم ضدالکل AFFF-AR ترکیبی بسیار مؤثر برای آتش سوزی‌های موادی است که با آب حل می‌شوند یا تمایل به تجزیه فوم دارند. برای مثال، فوم AFFF-AR 3% × 3% (الکل‌مقاوم) در صنایع شیمیایی و انبارهای حلال‌ها به کار می‌رود تا آتش مواد دو قطبی را مهار کند. در واقع AR-AFFF مزایای AFFF (اطفای سریع و تشکیل فیلم) را دارد و علاوه بر آن یک لایه محافظ پلیمری اضافه می‌کند که از حل شدن یا تجزیه فوم توسط سوخت‌های قطبی جلوگیری می‌کند. بنابراین در سناریوهایی که احتمال حریق الکل‌ها یا حلال‌های قطبی وجود دارد حتماً باید به جای AFFF معمولی، از فوم AR-AFFF استفاده شود.
فوم کلاس A (ویژه جامدات) چیست؟
فوم کلاس A به فومی اطلاق می‌شود که مخصوص اطفای حریق مواد جامد (کلاس A) مانند چوب، کاغذ، پارچه و سایر سوخت‌های خشک طراحی شده است. این فوم‌ها از ترکیبات سورفکتنت (مواد فعال سطحی) هیدروکربنی و پایدارکننده‌ها تشکیل شده‌اند که وظیفه‌شان کاهش کشش سطحی آب است. با کاهش کشش سطحی، محلول آب و کف می‌تواند بهتر در منافذ مواد جامد نفوذ کند و مانند یک ماده مرطوب‌کننده عمیق عمل نماید. فوم کلاس A کف چسبنده‌ای ایجاد می‌کند که روی سطح مواد جامد می‌نشیند و علاوه بر خاموش کردن شعله، از خروج بخارات قابل اشتعال از مواد سوختنی جلوگیری می‌کند. مزیت دیگر این فوم، خنک‌سازی مؤثر توده‌های سوزان است؛ چون آب به عمق آتش‌خوردگی نفوذ کرده و سریع‌تر آن را سرد می‌کند. فوم‌های کلاس A معمولاً در غلظت‌های بسیار کم (بین 0.1% تا 1%) استفاده می‌شوند، زیرا مقصود اصلی آن‌ها تر کردن موثر سوخت است نه ایجاد لایه ضخیم. از فوم کلاس A علاوه بر خاموش کردن می‌توان برای جلوگیری از گسترش آتش و ایجاد خطوط کنترل (مثلاً در آتش‌سوزی جنگل‌ها) نیز استفاده کرد. در عملیات اطفای حریق جنگلی و شهری (خانه‌ها و انبارهای چوب، کاغذ و غیره) فوم کلاس A نقشی اساسی دارد. به طور کلی، فوم کلاس A آب را به ماده‌ای بسیار مؤثرتر برای آتش جامدات تبدیل می‌کند، به طوری که قابلیت نفوذ و فرونشاندن اخگرها و خاموش کردن آتش‌های پنهان در عمق را افزایش می‌دهد.
(علاوه بر سه نوع اصلی فوق، فوم‌های آتش‌نشانی دیگری نیز موجودند: فوم پروتئینی (Protein Foam) که پایه آن پروتئین‌های طبیعی است و پایداری مناسبی دارد؛ فوم فلووروپروتئینی (FP و FFFP) که ترکیبی از پروتئین و سورفکتانت فلوئوره برای بهبود کارایی است؛ فوم پرتوسعه (High Expansion) برای پوشاندن حجم زیادی از فضا با کف سبک؛ و حتی بایو فوم (Bio-Foam) که سازگار با محیط‌زیست و بر پایه مواد آلی است. اما جهت تمرکز مقاله، از تشریح کامل آن‌ها خودداری می‌کنیم.)
تعریف و انواع پودر آتش‌نشانی
پودر آتش‌نشانی خشک شیمیایی (Dry Chemical Powder) گروهی از مواد خاموش‌کننده جامد هستند که به صورت پودر بسیار ریز (معمولاً با ذرات پوشش‌دار جهت جلوگیری از کلوخه شدن) در کپسول‌ها یا سیستم‌های اطفای پودر استفاده می‌شوند. این پودرها برخلاف فوم، حاوی آب نیستند و مکانیزم عملکرد متفاوتی دارند. پودرهای شیمیایی عمدتاً با واکنش شیمیایی در شعله و قطع زنجیره احتراق عمل می‌کنند. متداول‌ترین انواع پودر آتش‌نشانی عبارت‌اند از:
پودر ABC (چندمنظوره، بر پایه مونوآمونیوم فسفات)
پودر ABC پودری چندمنظوره است که برای خاموش کردن سه کلاس اصلی آتش‌سوزی طراحی شده است: کلاس A (جامدات)، کلاس B (مایعات و گازهای قابل اشتعال) و کلاس C (تجهیزات الکتریکی). ترکیب اصلی این پودر معمولاً مونوآمونیوم فسفات است که به صورت ذرات ریز با پوشش ضد‌رطوبت تهیه می‌شود. پودر ABC با برندها و کدهای مختلفی در بازار موجود است؛ برای مثال پودر مونوآمونیوم فسفات سیپیکو مدل PO-800 از تولیدات ایمن‌تاش سپاهان، یک پودر ABC همه‌کاره است که برای استفاده در اماکن مسکونی، اداری و صنعتی بسیار مناسب معرفی شده است. مکانیزم عملکرد این پودر دوگانه است:
قطع واکنش زنجیره‌ای در حریق‌های کلاس B و C: حرارت شعله باعث تجزیه شیمیایی ذرات پودر می‌شود و رادیکال‌های آزادی آزاد می‌کند که زنجیره واکنش سوختن را متوقف می‌سازند. در واقع رادیکال‌های حاصل از تجزیه مونوآمونیوم فسفات، مانع ادامه واکنش احتراق در گازهای شعله می‌شوند و آتش را سریع خاموش می‌کنند. این اثر به ویژه در آتش‌های مایعات و گازها بسیار موثر است.
ایجاد لایه‌ی خفه‌کننده روی جامدات کلاس A: در برخورد پودر با سطح داغ جامد در حال سوختن، مونوآمونیوم فسفات ذوب شده و تشکیل یک لایهٔ چسبنده و شیشه‌ای شکل می‌دهد. این لایه مانند خاکستر روی ماده‌ی در حال سوخت می‌نشیند و اکسیژن را از آن دور می‌کند، ضمن اینکه به عنوان سدی حرارتی از رسیدن گرما به سوخت جلوگیری می‌کند. بدین ترتیب از شعله‌ور شدن مجدد و ادامه‌ی سوختن ماده جلوگیری می‌شود.
تصویر: نمونه‌ای از پودر شیمیایی خشک چندمنظوره (پودر ABC مونوآمونیوم فسفات) که به صورت ذرات زرد رنگ دیده می‌شود. این نوع پودر برای آتش کلاس A، B و C قابل استفاده است.
پودرهای ABC به دلیل همین کارایی چندگانه، در بسیاری از کپسول‌های آتش‌نشانی دستی استفاده می‌شوند و گزینه محبوبی برای مکان‌های عمومی، ساختمان‌ها و خودروها به شمار می‌روند. از مزایای دیگر پودر ABC این است که معمولاً غیرسمی و سازگار با محیط‌زیست بوده و توسط استانداردهای ایمنی تأیید شده است. البته باید توجه داشت که این پودر پس از استفاده، باقی‌مانده خورنده‌ای بر جای می‌گذارد (به علت ترکیبات فسفاته که با رطوبت ترکیب شده و اسید ملایمی تولید می‌کنند) و باید از روی تجهیزات پاک‌سازی شود تا موجب آسیب طولانی‌مدت نگردد. همچنین هرگز نباید پودر ABC را با پودرهای دیگر (مثلاً BC) مخلوط کرد زیرا ترکیب آن‌ها می‌تواند واکنش ناخواسته بدهد.
پودر BC (بر پایه بی‌کربنات‌ها، مخصوص مایعات و گازها)
پودرهای BC مخصوص خاموش کردن آتش کلاس B و C طراحی شده‌اند، به این معنی که برای مایعات قابل اشتعال و گازهای اشتعال‌زا به کار می‌روند و برای مواد جامد کلاس A مؤثر نیستند. اجزای اصلی پودرهای BC معمولاً بی‌کربنات سدیم یا بی‌کربنات پتاسیم هستند. بی‌کربنات سدیم (جوش‌شیرین) پودر سفیدرنگی است که سال‌ها در کپسول‌های پودر و گاز استفاده شده است. بی‌کربنات پتاسیم پودری سفید است که قدرت خاموش‌کنندگی بسیار بالاتری نسبت به سدیم دارد. به طور مشخص، یون پتاسیم در شعله واکنش‌پذیری بیشتری با رادیکال‌های آزاد دارد و اثربخشی پودر را بالا می‌برد. برای نمونه، پودر BC پایه پتاسیم سیپیکو مدل PO-700 یک پودر بسیار قوی است که راندمان اطفایی تا ۵ برابر بیشتر از پودرهای پایه سدیم دارد و به‌طور خاص برای صنایع پرخطر (نفت و گاز، پتروشیمی، فرودگاه‌ها) توصیه می‌شود.
مکانیزم عملکرد پودرهای BC سه بخش دارد: نخست، واکنش حرارتی پودر تولید گاز CO₂ می‌کند که مانند یک عامل خفه‌کننده عمل کرده و درصد اکسیژن محیط آتش را پایین می‌آورد. دوم، واکنش رادیکالی مشابه پودر ABC رخ می‌دهد که در آن ذرات بی‌کربنات در شعله تجزیه شده و زنجیره واکنش را متوقف می‌کنند. خاصیت برتر بی‌کربنات پتاسیم همین واکنش رادیکالی قوی‌تر نسبت به سدیم است. سوم، واکنش حرارتی اندکی بخار آب تولید می‌کند که اثر خنک‌کنندگی جزئی دارد. مجموع این فرآیندها باعث مهار سریع آتش مایعات و گازها می‌شود. لازم به ذکر است پودرهای BC قادر به ایجاد لایه محافظ روی مواد جامد نیستند و در نتیجه برای کلاس A مناسب نیستند. همچنین پودرهای مبتنی بر بی‌کربنات معمولاً خاصیت خورندگی کمتری نسبت به پودرهای فسفاته ABC دارند با این حال پس از استفاده، باقیمانده پودر BC نیز باید پاکسازی شود تا به دستگاه‌ها آسیب نرساند.
پودر کلاس D (مخصوص فلزات قابل اشتعال)
برای آتش‌سوزی فلزات قابل اشتعال مانند سدیم، پتاسیم، منیزیم، آلومینیوم، زیرکونیوم و… که به حریق کلاس D مشهورند، نمی‌توان از آب، فوم یا حتی پودرهای معمولی استفاده کرد. این‌گونه آتش‌ها نیاز به پودر خشک مخصوص کلاس D دارند که عموماً پایه گرافیت، سدیم کلرید (نمک) یا ترکیبات خاص دیگر هستند. این پودرها با پوشاندن کامل فلز در حال سوختن و جذب حرارت شدید آن، آتش فلز را خاموش می‌کنند. برای مثال، پودر پایه سدیم کلرید با ذوب شدن روی فلز مشتعل، لایه ضخیمی تشکیل می‌دهد و اکسیژن را دور نگه می‌دارد و حرارت را نیز تا حدی جذب می‌کند. شرکت ایمن‌تاش نیز محصولاتی در این دسته دارد؛ پودر گروه فلزات PO-900 به عنوان خاموش‌کننده کلاس D در فهرست محصولات دیده می‌شود.. استفاده از پودر کلاس D بسیار تخصصی است و در صنایعی که با فلزات واکنش‌پذیر (مانند کارگاه‌های ذوب منیزیم، یا انبارهای پودر آلومینیوم) سروکار دارند، ضرورت دارد. تاکید می‌شود که در صورت بروز آتش فلزات، هرگز نباید آب یا فوم روی آن ریخت چون واکنش شدید و انفجاری خواهد داشت؛ فقط پودر مخصوص یا مواد خنثی مانند ماسه خشک باید به کار گرفته شود.
مکانیزم عملکرد فوم و پودر در اطفای حریق
در این بخش، نحوه عملکرد فوم‌ها و پودرهای آتش‌نشانی را از منظر علمی بررسی می‌کنیم. اصول خاموش کردن آتش بر چهار پایه استوار است (معروف به هرم آتش: حرارت، سوخت، اکسیژن و واکنش زنجیره‌ای). فوم و پودر هر کدام یکی یا چند ضلع این هرم را هدف می‌گیرند تا آتش را متوقف کنند:
مکانیزم عملکرد فوم آتش‌نشانی (خفه‌کردن و خنک‌سازی)
فوم با دو مکانیزم عمده آتش را مهار می‌کند: خفه‌کردن (قطع دسترسی اکسیژن) و خنک‌سازی سوخت. همانطور که اشاره شد، کف حاصل از فوم به شکل یک لایه ضخیم و پایدار روی سطح ماده‌ی در حال سوختن قرار می‌گیرد و مثل پتوی خیس، آتش را می‌پوشاند. این لایه‌ی کف مانع رسیدن اکسیژن هوا به شعله‌ها می‌شود و در نتیجه فرآیند سوختن که وابسته به اکسیژن است متوقف می‌گردد. مکانیزم خفه‌سازی فوم به خصوص در آتش‌های مایعات بسیار موثر است چون فوم روی سطح مایع را کاملاً Seal می‌کند و از تبخیر و خروج بخارات قابل اشتعال هم جلوگیری به عمل می‌آورد.
علاوه بر خفه کردن، فوم حاوی درصد بالایی آب است که هنگام برخورد با آتش تبخیر می‌شود و حرارت را جذب می‌کند، در نتیجه دمای سوخت را پایین می‌آورد و آن را به زیر نقطه اشتعال می‌رساند. به این ترتیب خنک‌سازی به همراه خفه‌سازی، از بازگشت شعله جلوگیری می‌کند. برای مثال، در یک مخزن سوخت مشتعل، اگر تنها از پودر استفاده شود ممکن است شعله لحظاتی خاموش شود ولی دوباره بخارات داغ مشتعل شوند؛ اما یک فوم مانند AFFF با تشکیل فیلم آبی پایدار، علاوه بر خاموش کردن سریع، از بازشت شعله نیز جلوگیری می‌کند. فوم‌ها در برخی موارد واکنش شیمیایی خاصی با شعله ندارند (برخلاف پودر) بلکه ماهیت فیزیکی عملکردشان غالب است: پوشاندن و سرد کردن. البته برخی فوم‌های خاص ممکن است حاوی عوامل شیمیایی هم باشند (مثلاً فوم‌های حاوی ترکیبات فلورینه که ایجاد فیلم می‌کنند). در مجموع، مکانیزم فوم را می‌توان در سه کلمه خلاصه کرد: پوشاندن، خفه کردن، سرد کردن.
مکانیزم عملکرد پودر آتش‌نشانی (قطع واکنش زنجیره‌ای و خفه‌سازی)
پودرهای خشک شیمیایی عمدتاً با واکنش‌های شیمیایی در شعله عمل می‌کنند. وقتی ذرات ریز پودر در معرض شعله‌ قرار می‌گیرند، بر اثر دمای بالا تجزیه می‌شوند و بخارات و رادیکال‌های فعالی آزاد می‌کنند. این رادیکال‌ها به رادیکال‌های آزاد حاصل از سوختن حمله کرده و آنها را خنثی می‌کنند، در نتیجه واکنش زنجیره‌ای احتراق قطع می‌شود. به بیان ساده، پودر مانند یک مداخله‌گر شیمیایی، اجازه نمی‌دهد واکنش‌های شیمیایی شعله ادامه پیدا کند و آتش ظرف یکی دو ثانیه خاموش می‌شود. این مکانیزم به خصوص در آتش‌های کلاس B (مایعات) و C (گازها یا الکتریکی) بسیار مهم است، چون در اینگونه آتش‌ها زنجیره واکنش رادیکالی نقش اصلی را دارد.
برخی پودرها (مثلاً بی‌کربنات‌ها) هنگام تجزیه، گاز CO₂ نیز آزاد می‌کنند. این گاز در همان محل شعله غلظت اکسیژن را کاهش داده و به خفه شدن آتش کمک می‌کند. علاوه بر آن، واکنش حرارتی پودر ممکن است مقداری بخار آب تولید کند که به صورت جزئی شعله را سرد کند. هرچند نقش اصلی پودر در خاموش‌سازی همان شیمیایی و خفه‌سازی موضعی است، نه خنک‌سازی.
در مورد پودر ABC، یک مکانیزم اضافه هم وجود دارد: تشکیل لایه محافظ روی ذرات سوخت جامد. همان‌طور که گفته شد، مونوآمونیوم فسفات ذوب شده و یک پوشش شیشه‌ای روی سطح جامد ایجاد می‌کند. این لایه از رسیدن اکسیژن به سوخت جلوگیری کرده و مانند عایق، حرارت را دور می‌کند. بنابراین پودر ABC در کلاس A دو اثر دارد: شیمیایی در شعله و فیزیکی روی سطح سوخت. پودرهای BC فاقد اثر دوم هستند و لذا برای کلاس A کاربرد ندارند.
به طور خلاصه، مکانیزم پودر شامل قطع واکنش زنجیره‌ای، خفه کردن شعله با گازهای تولیدی و در برخی موارد سرد کردن جزیی است. این تفاوت بنیادین با فوم (که بیشتر پوشانندگی فیزیکی و خنک‌سازی است) سبب می‌شود که کارایی هر یک در انواع مختلف آتش متفاوت باشد که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
عملکرد فوم و پودر بر اساس کلاس‌های مختلف حریق
آتش‌سوزی‌ها بسته به ماهیت سوخت و عامل اشتعال به کلاس‌های استانداردی تقسیم می‌شوند. در سیستم اروپایی/ایرانی، کلاس‌های متداول عبارتند از: کلاس A (مواد جامد معمولی مانند چوب و کاغذ)، کلاس B (مایعات و مواد قابل اشتعال مایع‌شونده)، کلاس C (گازهای قابل اشتعال)، کلاس D (فلزات قابل اشتعال) و کلاس F (چربی‌ها و روغن‌های آشپزی – معادل کلاس K در برخی استانداردها). در این بخش بررسی می‌کنیم که فوم آتش‌نشانی و پودر خشک در هر یک از این انواع حریق چه عملکردی دارند و کدام موثرتر است.
حریق کلاس A (مواد جامد قابل اشتعال)
آتش کلاس A شامل موادی مثل چوب، کاغذ، منسوجات، زغال و به طور کلی مواد جامد کربن‌داری است که خاکستر تولید می‌کنند. آب و عوامل مبتنی بر آب (مانند فوم کلاس A) بهترین عملکرد را در این گونه آتش‌ها دارند زیرا با خنک‌سازی و نفوذ به داخل توده در حال سوختن، می‌توانند آتش را کامل خاموش کنند. فوم‌های کلاس A که مخصوص این کاربرد توسعه یافته‌اند، با کاهش کشش سطحی آب، آن را به اعماق ماده‌ی مشتعل نفوذ می‌دهند و اخگرها را خنک و خفه می‌کنند. به علاوه، کف تولیدی روی سطح ماده، از رسیدن اکسیژن تازه به نقاط داغ جلوگیری می‌کند. در نتیجه فوم (مخصوصاً فوم کلاس A یا حتی فوم‌های چندمنظوره) در حریق جامدات بسیار موثر و ایمن عمل می‌کند. فوم AFFF معمولی نیز اگرچه برای مایعات ساخته شده، روی آتش جامد اثر خنک‌کنندگی و پوشانندگی دارد و می‌تواند تا حدی کمک کند.
در مقابل، پودر ABC نیز قابلیت خاموش کردن آتش جامدات را دارد (چون همانطور که گفتیم در اثر حرارت لایه محافظ تشکیل می‌دهد)؛ اما یک مشکل وجود دارد: پودر نمی‌تواند عمق ماده‌ی در حال سوختن را خیس کند یا به درون آن نفوذ کند. به همین دلیل اگر سطح آتش‌سوزی با پودر خاموش شود، احتمال برگشت یا پنهان ماندن نقاط داغ در زیر خاکستر وجود دارد. پودر ABC برای خاموش کردن اولیه جامدات خوب است، اما برای جلوگیری از برگشت آتش باید محیط سرد و سیراب شود. بنابراین معمولاً در آتش‌سوزی‌های کلاس A بزرگ (مثل آتش‌سوزی ساختمان یا جنگل)، ابتدا آب یا فوم به کار می‌رود. پودر ABC بیشتر در کپسول‌های دستی برای حریق‌های کوچک کلاس A (مثل سطل زباله، مبلمان) استفاده می‌شود که پس از تخلیه پودر، می‌توان اطمینان حاصل کرد که ماده کاملاً خاموش شده است.
نکته‌ی دیگر بحث ایمنی تجهیزات و پاکسازی است: اگر آتش کلاس A در فضایی مثل دفتر یا موزه رخ دهد، استفاده از پودر ABC می‌تواند خسارات جانبی به وسایل حساس وارد کند (پوشش پودر همه جا را می‌گیرد و خورنده است). در چنین مواقعی، فوم آب‌محور (یا حتی اسپری آب مه‌پاش) ترجیح دارد. جمع‌بندی اینکه: برای کلاس A گسترده، فوم (آب) به دلیل قدرت نفوذ و خنک‌کنندگی برتر است؛ پودر ABC گزینه‌ی چندمنظوره‌ای است که آتش سطحی جامدات را سریع خاموش می‌کند اما ممکن است به اندازه آب در عمق اثر نکند.
حریق کلاس B (مایعات قابل اشتعال)
آتش کلاس B شامل مایعات و مواد مایع شونده قابل اشتعال مانند بنزین، الکل، روغن‌ها، حلال‌های شیمیایی، گازوئیل و غیره است. این آتش‌ها به دلیل تولید بخارات اشتعال‌زا، بسیار خطرناک بوده و مهار آنها نیازمند جلوگیری از تبخیر سوخت و تماس آن با هوا است. در اینجا فوم‌های کف‌ساز (به‌ویژه AFFF و AR-AFFF) و پودرهای خشک هر دو کاربرد دارند، اما نحوه عملکرد و کارایی آن‌ها متفاوت است:
فوم آتش‌نشانی برای کلاس B: فوم AFFF به طور خاص برای این سناریو طراحی شده است. وقتی کف AFFF روی یک مایع مشتعل (مثل بنزین) تخلیه می‌شود، به سرعت روی سطح مایع پخش شده و یک لایه‌ی نازک فیلم آبی تشکیل می‌دهد. این فیلم جلوی تبخیر مایع و رسیدن اکسیژن به آن را می‌گیرد، لذا شعله خفه می‌شود و از انتشار بیشتر آتش جلوگیری می‌گردد. همچنین فوم سطح سوخت را سرد می‌کند و احتمال اشتعال مجدد را کاهش می‌دهد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فوم در حریق مایعات، جلوگیری از بازگشت شعله (reflash) است؛ زیرا حتی پس از خاموش شدن آتش، لایه کف روی سطح باقی می‌ماند و از تماس هوا با سوخت داغ جلوگیری می‌کند. این موضوع در مخازن سوخت و حوضچه‌های مایع بسیار حیاتی است. فوم‌های AR-AFFF نیز برای مایعات قطبی (مثل الکل) کاربرد مشابهی دارند با این تفاوت که لایه محافظ پلیمری تشکیل می‌دهند تا فوم پایدار بماند. در مجموع، فوم گزینه ایده‌آل برای حریق‌های کلاس B (به ویژه در حجم زیاد) است و در فرودگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و سکوهای سوخت از سیستم‌های فوم ثابت یا متحرک استفاده می‌شود.
پودر خشک برای کلاس B: پودرهای BC و ABC می‌توانند شعله آتش مایعات را به سرعت و خیلی موثر خاموش کنند. در واقع قدرت ضربتی پودر در آتش مایعات بالاست؛ مثلاً تخلیه یک کپسول پودر روی حوضچه مشتعل، فوراً شعله را خفه می‌کند. این به خاطر همان قطع واکنش شیمیایی شعله و خفه کردن توسط CO₂ است که پودر انجام می‌دهد. مزیت پودر این است که سرعت خاموش‌کنندگی اولیه آن حتی ممکن است از فوم هم بیشتر باشد و تجهیزات ساده‌تری نیاز دارد (مثلاً کامیون‌های آتش‌نشانی often یک واحد پودری برای ضربه اولیه دارند). اما مشکل پودر در کلاس B این است که اثر ماندگار ندارد؛ یعنی پس از اینکه شعله را خاموش کرد، دیگر لایه‌ای وجود ندارد که از تبخیر سوخت جلوگیری کند. اگر سوخت هنوز گرم باشد و پودر به مقدار کافی باقی نماند که سطح را بپوشاند، احتمال شعله‌ور شدن مجدد وجود دارد. به همین دلیل در بسیاری از آتش‌سوزی‌های مایعات، ترکیب فوم و پودر استفاده می‌شود: ابتدا پودر برای ضربه سریع و کاهش شدت آتش به کار می‌رود، بلافاصله پس از آن فوم برای پوشش کامل و ایمن‌سازی سطح اعمال می‌شود.
از نظر تمیزکاری، پودر پس از استفاده مقدار زیادی پسماند بر جا می‌گذارد که باید جمع‌آوری شود، در حالی که فوم پس از عمل‌کردن عمدتاً مایع است و می‌تواند تخلیه یا شسته شود (هرچند فوم AFFF مشکلات زیست‌محیطی خود را دارد که بعداً ذکر می‌کنیم).
فوم AFFF بهتر است یا پودر ABC؟ این سؤال رایجی در مورد حریق مایعات است. حقیقت این است که فوم AFFF در اکثر موارد انتخاب بهتری برای مایعات قابل اشتعال بزرگ محسوب می‌شود زیرا هم آتش را سریع خاموش می‌کند و هم آن را برای مدت طولانی خاموش نگه می‌دارد. پودر ABC نیز می‌تواند آتش را سریع خاموش کند اما تضمینی برای عدم بازگشت شعله نیست. برای مثال در یک مخزن بنزین مشتعل، اگر فقط پودر به کار رود، بنزین داغ ممکن است چند لحظه بعد از خاموش شدن دوباره شعله‌ور شود؛ در حالی که فوم با پایداری خود از این امر جلوگیری می‌کند. اما در حریق‌های کوچک یا اولیه (مثلاً اشتعال موتور خودرو یا نشت بنزین محدود)، پودر ABC موجود در کپسول‌های دستی کارآمد و قابل حمل است و می‌تواند به سرعت آتش را مهار کند. بنابراین در مقیاس کوچک، پودر به دلیل در دسترس بودن در کپسول‌ها و سادگی کاربرد شاید گزینه سریع‌تری باشد، ولی برای مهار اساسی یک آتش مایع گسترده، فوم برتری دارد. در صنایع و آتش‌نشانی حرفه‌ای معمولاً هر دو ماده به صورت ترکیبی استفاده می‌شوند تا از مزایای هر دو بهره‌برده شود.
حریق کلاس C (گازهای قابل اشتعال)
حریق کلاس C در این استاندارد اشاره به گازهای قابل اشتعال (مانند گاز شهری متان، پروپان، بوتان، استیلن و …) دارد. مهار آتش یک گاز مشتعل (مثلاً مشعل حاصل از نشت لوله گاز) چالش‌برانگیز است، زیرا تا زمانی که جریان گاز قطع نشود، آتش بالقوه برقرار خواهد بود. معمولاً توصیه ایمنی برای آتش گازها این است که ابتدا منبع گاز را قطع کنیم و سپس شعله را خاموش کنیم. اما در شرایط اضطراری اگر بخواهیم شعله گاز را موقتاً مهار کنیم، پودر خشک مؤثرترین گزینه است. پودر BC یا ABC با انتشار در شعله گاز، زنجیره احتراق را قطع کرده و فوراً آن را خاموش می‌کند. البته اگر گاز همچنان نشت کند و غلظت آن با هوا مناسب باشد، احتمال آتش‌سوزی مجدد (یا حتی انفجار) وجود دارد؛ لذا حتماً باید منبع گاز قطع شود. فوم آتش‌نشانی در آتش گاز کاربرد مستقیمی ندارد، زیرا گاز قابل اشتعال سطح مشخصی ندارد که فوم روی آن بنشیند یا آن را خفه کند. فوم تنها می‌تواند با ایجاد مه آبکی مختصری شعله را خنک یا تا حدی مختل کند ولی به هیچ وجه به اندازه پودر موثر نیست. بنابراین در استانداردها برای کپسول مناسب گازهای قابل اشتعال (کلاس C) همواره کپسول پودر خشک توصیه می‌شود. به عنوان مثال، آتش ناشی از نشت پروپان را می‌توان با یک خاموش‌کننده پودری مهار کرد، ولی اگر کپسول فوم داشته باشید عملاً کاری از پیش نخواهید برد جز اینکه شاید شعله را اندکی منحرف یا سرد کنید.
یک نکته مهم دیگر: در سیستم طبقه‌بندی آمریکایی NFPA، کلاس C به آتش‌سوزی تجهیزات الکتریکی برق‌دار گفته می‌شود. در سیستم اروپا، برق کلاس‌بندی جدا ندارد ولی در عمل مفهوم مشابهی وجود دارد (حریق الکتریکی به این معنی که ماده سوختنی ممکن است کلاس A یا B باشد اما به‌خاطر حضور برق روش اطفا باید بدون رسانایی برق انجام شود). در زمینه آتش‌سوزی الکتریکی هم همین قاعده حاکم است: فوم رسانای جریان برق است (چون پایه آبی دارد) و نباید روی تجهیزات برقدار استفاده شود. در حالی که پودر خشک نارسانا است و یکی از بهترین گزینه‌ها برای حریق‌های الکتریکی محسوب می‌شود. بنابراین چه آتش‌سوزی کلاس C را معادل گاز بگیریم یا برق، در هر دو حالت پودر بر فوم برتری دارد: برای گاز به دلیل مکانیزم شیمیایی و برای برق به دلیل غیررسانا بودن.
حریق کلاس D (فلزات قابل اشتعال)
آتش فلزات (کلاس D) از سخت‌ترین انواع آتش‌سوزی برای مهار است. فلزاتی مانند منیزیم، تیتانیوم، سدیم، پتاسیم و آلومینیوم در صورت اشتعال، دمای بسیار بالایی تولید می‌کنند و واکنش شدید با آب و بسیاری از مواد دارند. هیچ‌کدام از فوم‌های معمول یا پودرهای استاندارد ABC/BC برای خاموش کردن فلزات مناسب نیستند. همانطور که پیش‌تر اشاره شد، برای این منظور تنها پودرهای مخصوص کلاس D باید به کار روند. پودرهای کلاس D عمدتاً دارای گریدهای مختلفی می باشند که با ریختن روی فلز مذاب مشتعل، آن را احاطه کرده و اکسیژن را دور می‌کنند و همچنین حرارت را جذب می‌کنند تا واکنش فروکش کند. فوم آتش‌نشانی اگر روی فلزاتی مانند سدیم یا پتاسیم ریخته شود، به دلیل وجود آب، واکنش خطرناک ایجاد می‌کند (سدیم آب را تجزیه کرده و هیدروژن آتش‌گیر تولید می‌کند). پودرهای معمولی هم نقطه ذوب پایینی دارند و ممکن است خود تبدیل به سوخت در حضور فلز داغ شوند یا به اندازه کافی مقاوم به حرارت نباشند. در یک کارگاه ماشین‌کاری که براده‌های منیزیم داغ آتش گرفته‌اند، بهترین کار ریختن شن خشک یا پودر مخصوص D است. به طور خلاصه: برای کلاس D فقط پودر مخصوص فلزات توصیه می‌شود و فوم هیچ نقشی ندارد؛ در ضمن حتی‌الامکان دیگر افراد غیرمتخصص نباید اقدام کنند، بلکه گروه آتش‌نشانی صنعتی با تجهیزات حفاظتی و پودر ویژه باید وارد عمل شود.
حریق کلاس F (روغن‌ها و چربی‌های آشپزخانه)
حریق کلاس F (که در استاندارد آمریکا معادل کلاس K است) مربوط به روغن‌های پخت‌وپز و چربی‌های آشپزی است. این آتش‌سوزی‌ها غالباً در آشپزخانه‌های صنعتی (سرخ‌کن‌های بزرگ، روغن‌های داغ) رخ می‌دهد. آتش روغن آشپزی خصوصیات خاصی دارد: دمای اشتعال بالایی دارد و هنگامی که مشتعل شود، ریختن آب روی آن فاجعه‌بار است (چون آب به سرعت تبخیر شده و روغن داغ را به اطراف پخش می‌کند). برای این نوع حریق، بهترین خاموش‌کننده خاموش‌کننده‌های شیمیایی مرطوب (Wet Chemical) هستند که حاوی محلول‌های پتاسیمی خاصی هستند و با روغن داغ واکنش صابونی داده و یک لایه کف صابون مانند ایجاد می‌کنند که آتش را خفه و خنک می‌کند. فوم و پودر معمولی هر دو برای کلاس F کمتر کارآمدند. پودر خشک ممکن است شعله‌ی روغن را لحظاتی بخواباند، اما چون روغن بسیار داغ است و پودر توان خنک‌سازی ندارد، بلافاصله امکان شعله‌ور شدن دوباره وجود دارد. ضمن اینکه پودر ممکن است با روغن وارد واکنش خاصی نشود و فقط قسمت گازی بالای آن را خاموش کند. از طرف دیگر، فوم‌های AFFF استاندارد هم برای روغن آشپزی طراحی نشده‌اند و ممکن است بر اثر حرارت شدید تجزیه شوند یا به خوبی به سطح روغن داغ نچسبند. برخی فوم‌های ویژه (مثلاً برخی فوم‌های کلاس F یا ترکیبات کف‌ساز شیمیایی مرطوب) می‌توانند عملکرد مناسبی داشته باشند، اما اگر منظور فوم‌های رایج باشد، برای آشپزخانه صنعتی نباید به فوم یا پودر تکیه کرد. حتماً باید کپسول‌های کلاس F در آشپزخانه‌ها موجود باشد. اگر به هر دلیل خاموش‌کننده کلاس F در دسترس نبود، به عنوان اقدام موقت، پتوهای ضدحریق یا پوشاندن ظرف آتش‌گرفته با درب فلزی می‌تواند مؤثرتر از تخلیه یک خاموش‌کننده پودر یا فوم باشد. البته برخی منابع اشاره می‌کنند که در آتش روغن کوچک، پودر خشک می‌تواند شعله را خفه کند ولی چون روغن دوباره گرم است، احتمال برگشت آتش بالاست. بنابراین تاکید می‌کنیم: بهترین گزینه نه فوم و نه پودر، بلکه خاموش‌کننده شیمیایی مرطوب مخصوص کلاس F است. سناریوی کلاس F نشان می‌دهد که هر آتشی عامل ویژه خود را می‌طلبد و داشتن ابزار مناسب چقدر مهم است.
مزایا و معایب فوم و پودر در کاربردهای مختلف
اکنون که مبانی عملکرد و محدوده کاربرد فوم و پودر را دیدیم، می‌توانیم آن‌ها را در سناریوهای کاربردی مختلف مقایسه کنیم. بسته به محیطی که خاموش‌کننده به کار می‌رود (صنعتی، ساختمانی، شهری یا خودرو)، مزایا و معایب هر یک ممکن است پررنگ‌تر شود. در ادامه مزایا و معایب فوم و پودر را از منظر کاربرد در این محیط‌ها بررسی می‌کنیم.
کاربردهای صنعتی (کارخانه‌ها، پالایشگاه‌ها و محیط‌های پرخطر)
در محیط‌های صنعتی به‌ویژه صنایع پرخطر مانند پالایشگاه‌های نفت، واحدهای پتروشیمی، سکوهای گاز و کارخانه‌های شیمیایی، احتمال آتش‌سوزی‌های بزرگ کلاس B و C بسیار بالا است. فوم آتش‌نشانی در این محیط‌ها یک ابزار حیاتی است: سیستم‌های فوم ثابت برای مخازن نفت و حوضچه‌های مایعات قابل اشتعال نصب می‌شوند تا در صورت آتش‌سوزی، به سرعت سطح سوخت را پوشش دهند و خاموش کنند. مزیت بزرگ فوم در صنعت این است که می‌تواند آتش‌های وسیع مایع را کنترل و خنثی کند و از سرایت آتش به تجهیزات مجاور پیشگیری نماید. همچنین فوم را می‌توان به صورت سیلاب کف در فضاهای سه‌بعدی پر کرد (مثلاً فوم پرتوسعه در انبارهای مایعات یا معادن) تا آتش را در حجم کنترل کند. از سوی دیگر، پودر خشک هم در صنعت نقش پشتیبان مهمی دارد: واحدهای آتش‌نشانی صنعتی معمولاً سیستم‌های پودر پرفشار (مانند مانیتورهای پودر یا کپسول‌های چرخ‌دار بزرگ) دارند که برای حریق‌های فورانی مثل نشت گاز مایع یا چاه نفت قابل استفاده است، جایی که فوم شاید به سرعت تبخیر شود یا به هدف نرسد. مزیت پودر در صنعت، خاموش‌کردن سریع شعله‌های جت و سهولت حمل توسط نفرات است. همچنین پودر بر خلاف فوم نیاز به منبع آب یا پمپ ندارد، لذا یک کپسول پودر در دست آتش‌نشان می‌تواند پیشروی کند در حالی که فوم نیازمند خط شلنگ و محلول آب است.
معایب هر کدام در صنعت: فوم حساس به الودگی توسط سوخت‌های قطبی است (که با AR-AFFF حل شده اما آن هم گران‌تر است). همچنین پسماند فوم ممکن است وارد محیط زیست شود و فاضلاب صنعتی را آلوده کند (خصوصاً فوم‌های حاوی ترکیبات فلوئور). پودر نیز در محیط صنعتی دید و تنفس را مختل می‌کند؛ تخلیه مقدار زیاد پودر در فضای محدود کارخانه می‌تواند مه غلیظی از ذرات ایجاد کند که دید کارکنان را کور کرده و حتی موجب خفگی شود. بنابراین در محیط‌های بسته صنعتی، استفاده از پودر باید با تهویه مناسب همراه باشد. همچنین پودر در فضاهای ظریف صنعتی (مثل اتاق‌های کنترل) خسارت ثانویه به دستگاه‌ها وارد می‌کند که باید لحاظ شود. با این وجود، در صنایع نفت و گاز، ترکیب هر دو معمولا به کار می‌رود: سیستم‌های فوم برای اهداف بزرگ و سیستم‌های پودر برای حریق‌های فورانی موضعی. شرکت ایمن‌تاش سپاهان به عنوان تولیدکننده، هر دو نوع محصول (فوم‌های شیمیایی و پودرهای BC/ABC قوی) را برای صنایع پرریسک ارائه می‌دهد.
کاربرد در ساختمان‌ها و فضاهای بسته
در ساختمان‌های اداری، مسکونی و تجاری، بیشترین نگرانی آتش‌سوزی کلاس A (وسایل چوبی، کاغذ، پوشش‌ها) و برقی (تجهیزات الکتریکی) است؛ البته ممکن است خودرو در پارکینگ یا مایعات قابل اشتعال در انبار هم باشد. کپسول‌های پودر ABC به دلیل پوشش همه‌جانبه (A, B, C) بسیار رایج‌ترین خاموش‌کننده دستی در ساختمان‌ها هستند. مزیت بزرگ آن‌ها این است که یک کپسول ۶ کیلویی ABC می‌تواند تقریباً با هر نوع آتش ابتدایی مقابله کند (از آتش سطل زباله گرفته تا نشت گاز و آتش سیم برق). فوم قابل حمل (مثل کپسول‌های فوم) به نسبت کمتر در ساختمان‌ها دیده می‌شود، زیرا فوم‌های سنتی فقط برای کلاس B و A کاربرد داشتند و روی برق ایمن نبودند. البته امروزه برخی کپسول‌های فوم بهبود یافته‌اند و تا ولتاژ معینی ایمنی الکتریکی دارند، اما هنوز پودر متداول‌تر است.
اما معایب پودر در فضاهای بسته نیز قابل توجه است: پودر پس از تخلیه، ابری از گرد سفید یا زرد برجای می‌گذارد که اتاق را فرا می‌گیرد و می‌تواند دید را صفر کند و تنفس را مشکل سازد. کسانی که در محل هستند باید سریعاً خارج شوند یا ماسک داشته باشند. ضمن اینکه پودر به سامانه‌های الکترونیکی آسیب می‌رساند؛ مثلاً در یک اتاق سرور IT، اگر کپسول پودر را تخلیه کنید، حتی اگر آتش خاموش شود، احتمالاً کل سرورها و تجهیزات الکترونیکی بر اثر ذرات پودر و خاصیت خورندگی‌شان خسارت شدید خواهند دید. در چنین جایی، بهترین خاموش‌کننده گاز CO2 یا FM200 (بدون باقی‌مانده) است. فوم نیز در فضای بسته معایب خودش را دارد: کف پس از تخلیه به صورت مایع در محیط پخش می‌شود و هرچند دید را مثل پودر کور نمی‌کند، اما می‌تواند آب‌گرفتگی و آسیب آب ایجاد کند. برای مثال، اگر در یک کتابخانه کپسول فوم را تخلیه کنید، کف ایجاد شده کتاب‌ها و کاغذها را خیس کرده و ممکن است خسارت بزند (همچنان بهتر از سوختن است!). یا در یک اتاق برق، فوم می‌تواند باعث اتصال کوتاه برق شود.
به طور کلی در ساختمان‌ها: پودر ABC به دلیل همه‌کاره بودن ترجیح داده می‌شود، اما باید بدانیم که بعد از استفاده، تمیزکاری مشکل و احتمال آسیب به وسایل وجود دارد. فوم در ساختمان عمدتاً برای مکان‌هایی به‌کار می‌رود که ریسک غالب، مایعات قابل اشتعال کلاس B باشد (مثلاً موتورخانه دیزل ژنراتور یا انبار حلال‌ها در یک کارخانه کوچک). در آنجا کپسول‌های فوم کاربردی‌اند چون پس‌مانده زیادی ندارند و مایع را خوب مهار می‌کنند. خوشبختانه در فضاهای بسته شهری، آتش‌نشانان معمولا با آب/فوم و سیستم‌های اسپرینکلر آبی کار را انجام می‌دهند و نیاز به پودر زیاد پیش نمی‌آید مگر در کپسول‌های اولیه. یک عیب دیگر فوم در ساختمان، انقضا و یخ‌زدگی است؛ کپسول‌های فوم نیازمند بازبینی‌اند و اگر در معرض سرمای زیر صفر قرار گیرند ممکن است مایع آن‌ها یخ بزند، لذا برای پارکینگ‌های سردسیر کمتر مناسب‌اند. پودر اما در دمای وسیع‌تری پایدار است.
کاربردهای شهری و آتش‌نشانی شهری
آتش‌نشانی شهری عمدتاً با ساختمان‌ها، خودروها و حوادث ترافیکی، فروشگاه‌ها و تأسیسات شهری سروکار دارد. نیروهای آتش‌نشانی معمولاً مجهز به خودروهای آب و فوم هستند. فوم در آتش‌سوزی شهری عمدتاً برای خودروهای آتش‌گرفته، حوادث سوختی و برخی مواد شیمیایی استفاده می‌شود. مثلاً اگر تانکر حامل بنزین در بزرگراه چپ کند و آتش بگیرد، واحدهای آتش‌نشانی شهری برای جلوگیری از انفجار و سرایت، از فوم حجم بالا استفاده می‌کنند تا شعله خفه شود. در اطفای حریق خودرویی، ترکیب آب و کف کاربرد دارد؛ آب برای خاموش کردن بخش‌های جامد خودرو (داخل کابین و لاستیک‌ها) و کف برای مهار بنزین و سوخت نشت کرده. پودر خشک در آتش‌نشانی شهری بیشتر به صورت خاموش‌کننده‌های دستی یا واحدهای کوچک کاربرد دارد. تیم‌های آتش‌نشانی گاهی کپسول‌های پودر ۱۲ کیلویی همراه دارند تا در صحنه تصادف اگر نیاز بود (مثلاً موتور اتومبیل مشتعل در لحظه ابتدایی) به سرعت با پودر کنترل کنند، چون آماده کردن خط کف چند دقیقه‌ای زمان می‌برد. همچنین در آتش‌سوزی‌های گاز شهری (کلاس C)، تا زمانی که گاز قطع شود، پودر بهترین گزینه برای مهار موقت شعله است.
مزیت آتش‌نشانی شهری این است که معمولاً افراد حرفه‌ای حضور دارند و آن‌ها تصمیم می‌گیرند چه ماده‌ای را استفاده کنند. از منظر مزایا/معایب: فوم در شهر (برخلاف صنعت) معمولاً در مقیاس محدودتری استفاده می‌شود و تخلیه فوم در معابر و ساختمان‌های شهری نیازمند پاکسازی محیطی است (کف خیابان لیز و لغزنده می‌شود و باید شسته شود). پودر در شهر نگرانی تنفسی برای عموم ایجاد می‌کند و پلیس و مردم حاضر ممکن است دچار سرفه و تحریک تنفسی شوند. به علاوه، پودر سطح همه چیز را می‌پوشاند و پس از حادثه صحنه آلودگی زیادی دارد. با این حال، از آنجایی که حفظ جان و کنترل سریع حریق در اولویت است، آتش‌نشانی شهری از این مسائل عبور می‌کند. به طور خلاصه، در عملیات شهری: آب و کف ستون فقرات اطفای حرفه‌ای هستند و پودر بیشتر نقش مکمل در شرایط خاص را دارد. هر دو دارای معایب تمیزکاری پس از اطفا هستند (فوم نیاز به شستشو دارد، پودر نیاز به جاروب و مکش)، ولی این‌ها ملاحظات ثانویه‌اند. نکته دیگر بحث محیط‌زیست شهری است: تخلیه حجم زیاد فوم در سطح خیابان می‌تواند آب‌های سطحی را آلوده کند؛ به همین دلیل امروزه آتش‌نشانی‌ها سعی می‌کنند از فوم‌های فلوروفری استفاده کنند یا تنها در موارد لازم کف به کار برند.
کاربرد در خودروها و وسایل نقلیه
برای وسایل نقلیه شخصی و تجاری (مانند خودرو، کامیون، اتوبوس)، در بسیاری کشورها همراه داشتن خاموش‌کننده دستی توصیه یا الزام شده است. این خاموش‌کننده‌ها عموماً از نوع پودر ABC هستند به دلیل اینکه در یک خودرو ممکن است هر سه نوع حریق رخ دهد: جامدات (پلاستیک‌ها، روکش صندلی – کلاس A)، مایعات سوخت و روغن – کلاس B، و تجهیزات الکتریکی خودرو – کلاس C. یک کپسول 1 یا 2 کیلویی پودر ABC می‌تواند همه را پوشش دهد و آتش را مهار کند. مزیت پودر در خودرو همین همه‌کاره بودن و تاثیر سریع آن است. اگر کاپوت ماشین باز شود و موتور آتش گرفته باشد، تخلیه چند ثانیه پودر غالباً شعله را خاموش می‌کند.
فوم قابل حمل برای خودرو (مثلاً کپسول فوم 2 لیتری) کمتر رایج است، اما وجود دارد. این کپسول‌ها مزیتشان این است که پس از اسپری شدن، محیط را خیس و سرد می‌کنند که برای آتش‌های سوخت مایع مفید است. اما نقاط ضعف قابل توجهی دارند: اول اینکه اگر خودرو در زمستان بیرون پارک باشد، محلول فوم ممکن است یخ بزند و از کار بیفتد. پودر چنین مشکلی ندارد و در سرما هم کار می‌کند. دوم اینکه حجم عامل خاموش‌کننده در کپسول‌های فوم کم است (مثلاً 6 لیتر فوم شاید معادل 2 کیلو پودر از نظر خاموش‌کنندگی باشد) و به علاوه در کپسول فوم معمولاً بخشی هوا وجود دارد و حتماً باید به شکل واژگون نگه داشتن سیلندر استفاده شود (در نوع‌های قدیمی‌تر). به همین دلایل، اکثراً پودر به عنوان بهترین خاموش‌کننده برای حریق خودرو شناخته می‌شود. تنها مشکلی که پیش می‌آید این است که پودر می‌تواند قطعات موتور و مدارات را آسیب برساند اگر به سرعت پاک نشود. مثلاً پس از یک آتش‌سوزی جزئی موتور که با پودر خاموش شد، باید موتور کاملاً تمیز و شسته شود وگرنه پودر باقی‌مانده می‌تواند موجب خوردگی قطعات آلومینیومی و اتصالات الکتریکی شود.
در وسایل نقلیه سنگین‌تر مانند هواپیما، قطار یا کشتی، سیستم‌های اطفای اتوماتیک (مثلاً سیستم فوم در موتور هواپیما یا سیستم CO2 در موتور کشتی) وجود دارد. در هواپیماهای آتش‌نشانی (Crash Tender) در فرودگاه، معمولاً ترکیبی از فوم و پودر نصب شده که برای حوادث سقوط هواپیما هر دو را استفاده می‌کنند: فوم برای سوخت هواپیما، پودر برای جت‌های آتش یا سریع خاموش کردن بخش‌هایی از بدنه. بنابراین انتخاب ماده در خودروها نیز وابسته به نوع وسیله است. برای وسیله نقلیه معمولی زمینی، پودر ABC ارجح است به خاطر شرایط دما و ماهیت چندکلاسه آتش خودرو.
مقایسه ویژگی‌های عملیاتی فوم و پودر (ماندگاری، پاکسازی، محیط‌زیست، تجهیزات)
علاوه بر قدرت اطفای حریق، در عمل فاکتورهای دیگری نیز اهمیت دارند که باید بین فوم و پودر مقایسه شوند: ماندگاری اثر خاموش‌کننده، سهولت پاکسازی پس از اطفا، ملاحظات زیست‌محیطی و ایمنی، و تأثیر بر تجهیزات و دارایی‌ها. این بخش به بررسی این جنبه‌ها اختصاص دارد:
ماندگاری اثر و جلوگیری از بازگشت حریق
یکی از تفاوت‌های مهم فوم و پودر در ماندگاری اثر پس از خاموش‌سازی است. فوم آتش‌نشانی یک اثر ماندگار بر جای می‌گذارد؛ یعنی حتی پس از خاموش شدن آتش، لایه کف برای مدتی روی سطح سوخت باقی می‌ماند و مانند یک سپر از تماس مجدد هوا با سوخت جلوگیری می‌کند. این خاصیت باعث می‌شود در موادی که هنوز داغ هستند یا احتمال ریزش دوباره سوخت وجود دارد، خطر برگشت آتش بسیار کاهش یابد. به عنوان مثال، پس از اطفای حریق مخزن سوخت توسط فوم، لایه‌ای از کف تا ساعت‌ها پایدار می‌ماند و مخزن را خنک نگه می‌دارد.
در مقابل، پودر خشک اثر طولانی‌مدت ندارد. وقتی با پودر آتش را خاموش می‌کنیم، در لحظه تمام یا بخشی از پودر در واکنش با شعله مصرف می‌شود یا در هوا پخش می‌شود. مقداری از پودر ممکن است روی سطح سوخت بنشیند اما یکپارچگی و پیوستگی فوم را ندارد. بنابراین اگر ماده سوختنی هنوز به اندازه کافی داغ باشد و اکسیژن و سوخت مهیا شود، ممکن است دوباره آتش شعله‌ور شود. به این پدیده re-ignition یا reflash می‌گویند که در بحث کلاس B آن را توضیح دادیم. به همین دلیل در دستورالعمل‌ها تاکید می‌شود پس از خاموش کردن آتش با پودر، منبع حرارت را خنک کنید یا در صورت امکان روی آن آب بریزید تا دما پایین بیاید. مثلاً بعد از اطفای شعله‌ی گاز پیک‌نیکی با پودر، سیلندر گاز هنوز بسیار داغ است و اگر سرد نشود ممکن است بدنه‌اش مجدداً گاز را شعله‌ور کند.
همچنین ماندگاری اثر از این جهت اهمیت دارد که ممکن است نیروهای اطفا پس از خاموش کردن اولیه به کار دیگری مشغول شوند یا محیط را ترک کنند. اگر ماده دوباره مشتعل شود و عامل خاموش‌کننده حضور نداشته باشد، حادثه تکرار می‌شود. پس یک مزیت بزرگ فوم، اطمینان از خاموش ماندن است، در حالی که با پودر همیشه یک عدم قطعیت کوچک وجود دارد مگر آنکه شرایط را کاملاً تثبیت کنیم. از این منظر، برای حریق‌های بزرگ و پیچیده، فوم ایمن‌تر محسوب می‌شود. در حریق‌های کوچک شاید این تفاوت چندان بروز نکند چون ماده زود سرد می‌شود یا مقدار کمی سوخت وجود دارد.
تمیزکاری و آثار باقی‌مانده پس از اطفا
پس از اطفای حریق، پاکسازی بقایای مواد خاموش‌کننده خود داستانی است. فوم آتش‌نشانی عمدتاً از آب و مواد شیمیایی محلول تشکیل شده، لذا باقی‌مانده آن مایع است. وقتی کف فروکش کند، یک محلول نسبتاً رقیق از سورفکتانت و آب باقی می‌ماند که می‌توان آن را با آبکشی تمیز کرد. البته مواد کف‌ساز ممکن است سطح را لیز و چرب کنند (به خاطر سورفکتانت)، بنابراین نیاز به شستشو با آب و حتی مواد شوینده دارد. اما در مجموع پاکسازی کف آسان‌تر از پودر است: می‌توان کف را با جاروی آب‌کشی به فاضلاب هدایت کرد. مشکل فوم وقتی بیشتر می‌شود که مقدار بسیار زیادی کف به کار رفته باشد (مثلاً در یک آشیانه هواپیما چندین متر مکعب کف انباشته شود)؛ در این حالت جمع‌آوری آن زمان‌بر خواهد بود. اما باز هم ماهیت مایع آن کمک می‌کند که مثلاً با پمپ مکش یا آب‌کشی سریع‌تر تخلیه شود.
پودر خاموش‌کننده برعکس، ذرات جامد ریز است که به همه جا نفوذ می‌کند. اگر در یک اتاق ۵۰ متری یک کپسول پودر ۶ کیلویی تخلیه شود، ذرات پودر ممکن است تا ساعت‌ها در هوا معلق بمانند و روی تمام سطوح را لایه‌ای از گرد سفید/زرد بپوشانند. پاکسازی پودر نیاز به جارو کردن، مکش با جاروبرقی صنعتی و دستمال‌کشی مرطوب دارد. گرد پودر اگر به منافذ و دریچه‌های دستگاه‌ها یا مجاری هوا رفته باشد، تمیز کردن کامل آن دشوار است. ضمن اینکه استنشاق باقی‌مانده پودر برای ساکنین یا کارکنان می‌تواند مضر باشد و باید دقت شود که محیط کاملاً تهویه و تمیز گردد. حتی روزها بعد ممکن است مقداری پودر از گوشه‌ای بلند شود و ایجاد گرد و غبار کند.
بنابراین از دید پاکسازی، استفاده از فوم به مراتب دردسر کمتری نسبت به پودر دارد. یک مثال عملی: فرض کنید در یک اتاق سرور کوچک آتش‌سوزی رخ داده و بلافاصله با یک خاموش‌کننده دستی مهار شده است. اگر آن خاموش‌کننده پودر بوده، احتمالاً کل اتاق و داخل رک‌های سرور پودر رفته و باید ساعت‌ها یا روزها صرف تمیزکاری و شاید تعمیر تجهیزات شود. اگر فوم یا اسپری آب‌مه استفاده شده باشد، احتمالاً کف زمین و روی دستگاه‌ها خیس است ولی با خشک‌کردن و شاید تعویض چند قطعه می‌توان سریع‌تر محیط را به حالت عادی برگرداند (البته تجهیزات الکتریکی باز هم آسیب دیده‌اند اما شاید کمتر از خوردگی پودر).
همچنین پودر خشک خاصیت خورندگی/سایندگی فیزیکی هم دارد؛ ذرات آن می‌توانند مثل یک ساینده‌ی نرم به پوشش سطوح صیقلی آسیب بزنند یا وارد یاتاقان‌های ظریف شوند. بنابراین در مکان‌هایی که تمیزی اهمیت دارد (اتاق‌های تمیز، موزه‌ها، آزمایشگاه‌های حساس)، پخش پودر بسیار نامطلوب است و به جای آن باید از عوامل پاک‌تمیز (clean agent) یا مه آب/فوم استفاده کرد. در مقابل، فوم چون عمدتاً مایع است، چنین اثری ندارد، هرچند ممکن است برخی ترکیبات شیمیایی آن در صورت عدم شستشو، در درزها خشک شوند و کمی چسبناک یا خورنده باشند.
سازگاری با محیط ‌زیست و سلامت
ملاحظات زیست‌محیطی در سال‌های اخیر نقش پررنگی در انتخاب مواد اطفا بازی می‌کند. فوم‌های آتش‌نشانی سنتی به ویژه انواع AFFF حاوی ترکیبات بوده‌اند که بسیار پایدار در طبیعت هستند و آلودگی‌های گسترده‌ی آب و خاک ایجاد کرده‌اند. این مواد به سختی تجزیه می‌شوند و وارد زنجیره غذایی می‌گردند و برای سلامتی انسان نیز مضر شناخته شده‌اند. به همین دلیل بسیاری از کشورها استفاده از فوم‌های حاوی فلوئور را محدود یا ممنوع کرده‌اند و نسل جدید فوم‌های فلورین‌فری (F3) در حال جایگزین شدن هستند. شرکت‌های تولیدکننده مانند ایمن‌تاش نیز به سمت عرضه Bio Foam (فوم‌های زیست‌سازگار) رفته‌اند که فاقد مواد مضر قدیمی باشند. با این وجود، همچنان باید در نظر داشت که هر نوع فوم شیمیایی اگر در محیط تخلیه شود، نیاز به جمع‌آوری دارد و وارد شدن آن به آب‌های سطحی می‌تواند به موجودات آبزی آسیب بزند (به علت کاهش کشش سطحی آب و آلایندگی شیمیایی).
پودرهای خاموش‌کننده در نگاه اول به نسبت بی‌خطرتر برای محیط‌زیست به نظر می‌رسند. ترکیبات اصلی آن‌ها نمک‌های معدنی (فسفات آمونیوم، بی‌کربنات‌ها) هستند که خود به خود در طبیعت تجزیه می‌شوند یا بخشی از چرخه‌های طبیعی‌اند. بسیاری از پودرها عنوان غیرسمی و سازگار با محیط‌زیست را یدک می‌کشند. اما باید توجه کرد که غلظت بالای همین مواد در خاک یا آب می‌تواند مشکل‌زا باشد؛ مثلاً فسفات زیاد در آب منجر به اوتریفیکاسیون (رشد جلبک) می‌شود، یا پودرهای حاوی فلزات ممکن است برای جانوران سمی باشند. با این حال، قیاساً پودرهای شیمیایی خشک اثر زیان‌بار درازمدت کمتری از کف‌های قدیمی دارند.
از منظر سلامت انسان، هر دو ماده در لحظه استفاده می‌توانند مشکل‌ساز شوند: فوم معمولاً کف کمی دارد ولی تماس پوست و چشم با آن ممکن است حساسیت و سوزش ایجاد کند (گرچه بیشتر فوم‌های مدرن غیرسمی‌اند). فردی که با فوم کار می‌کند بهتر است دستکش و عینک داشته باشد و بعد از تماس پوست را با آب بشوید. پودر در هنگام خروج از کپسول ابری از ذرات ریز تولید می‌کند که استنشاق آن برای دستگاه تنفسی مضر است. پودر خشک می‌تواند باعث سرفه، تنگی نفس و تحریک ریه‌ها شود، خصوصاً در افراد دچار آسم یا آلرژی. بنابراین رعایت ماسک و تهویه بعد از تخلیه پودر ضروری است. همچنین تماس پودر با چشم و پوست ممکن است التهاب‌آور باشد و باید سریع شسته شود. در کل می‌توان گفت فوم برای انسان کمتر آسیب‌رسان است (بعضاً در تمرینات آتش‌نشانی از Training Foam کم‌خطر استفاده می‌کنند) ولی پودر اگرچه سمی نیست، از لحاظ فیزیکی برای دستگاه تنفسی یک خطر محسوب می‌شود.
تأثیر بر تجهیزات و اموال
در هنگام انتخاب خاموش‌کننده باید به این فکر کنیم که چه چیزی را داریم نجات می‌دهیم و چه چیزی را فدا می‌کنیم. گاهی ممکن است خاموش کردن آتش خسارتی کمتر از خود آتش بزند، اما در مواردی هم مواد خاموش‌کننده می‌توانند خسارات ثانویه جدی وارد کنند.
پودر خشک به‌طور بدنامی معروف است به خراب کردن تجهیزات الکترونیکی و زنگ‌زدگی قطعات فلزی. علت این است که پودر ABC حاوی فسفات آمونیوم است که در حضور رطوبت هوا اسید فسفریک آزاد می‌کند و خوردگی فلزات را تسریع می‌کند. اگر پودر ABC در یک تابلوی برق یا کیس کامپیوتر وارد شود و به خوبی پاکسازی نشود، در مدت کوتاهی مدارات چاپی و کانکتورها را دچار خوردگی می‌کند. همچنین همان‌طور که اشاره شد ذرات پودر می‌توانند در فن‌ها، موتورهای الکتریکی و دستگاه‌های مکانیکی ریز نفوذ کنند و باعث سایش یا گیرکردن آنها شوند. پودر BC پایه بی‌کربنات پتاسیم از این جهت کمی بهتر است که خاصیت قلیایی دارد و خوردگی شدید ایجاد نمی‌کند، اما باز هم اگر روی موتور خودرو باقی بماند، ترکیب با رطوبت می‌تواند خوردگی الکتریکی (به دلیل یون‌های نمکی) داشته باشد. بنابراین وقتی از پودر استفاده می‌کنیم، باید پذیرفت که تجهیزات ظریف الکترونیکی غالباً غیرقابل بازیابی خواهند شد یا نیاز به تعمیر اساسی دارند.
فوم آتش‌نشانی بر تجهیزات اثرات دیگری دارد: چون پایه آب است، به خودی خود هادی جریان برق بوده و می‌تواند مدارهای برقدار را اتصالی دهد (از این رو قبل از اقدام به اطفای تجهیزات برقی با هر ماده آبی، باید برق آن قطع شود). اما پس از نشست فوم، اگر تجهیزات خاموش باشند، خوردگی خیلی شدید مانند پودر ایجاد نمی‌کند. ممکن است برخی قطعات بر اثر خیس شدن خراب شوند یا زنگ‌زدگی سطحی پیدا کنند، ولی آب خالص اثر خورندگی کم‌تری نسبت به اسید فسفریک دارد. مواد شیمیایی موجود در فوم‌ها اغلب دارای بازدارنده‌های خوردگی هستند تا به مخازن فلزی کف‌ساز آسیب نرسانند، لذا احتمالاً برای تجهیزات نیز خورندگی شدیدی نخواهند داشت. با این حال، باقی‌مانده خشک شده فوم می‌تواند یک لایه چسبناک ایجاد کند که در بلندمدت باید شسته شود.
یک نکته دیگر، نفوذپذیری است: فوم ممکن است به داخل درزها و شکاف‌های ساختمان یا ماشین نفوذ کرده و حتی به طبقات پایین‌تر چکه کند، در حالی که پودر به آن صورت نفوذ عمقی ندارد بلکه روی سطوح می‌نشیند. به عنوان مثال، اطفای حریق در یک آپارتمان با حجم زیاد آب/فوم می‌تواند آب را به طبقات زیرین نشت دهد و وسایل آن‌ها را خیس کند، ولی پودر چنین اثری ندارد (البته پودر می‌تواند از طریق سیستم تهویه به اتاق‌های دیگر هم منتقل شود!).
در ارزیابی کلی، فوم برای حفاظت از دارایی‌ها ملایم‌تر است: اگر مثلاً یک کالای گران‌قیمت در اتاق باشد و آتش کوچکی در کنارش رخ دهد، فوم زدن احتمالاً آن کالا را صرفاً خیس می‌کند، ولی پودر ممکن است به شکل گرد در همه منافذش برود و تمیز کردنش عملاً نشدنی شود. تنها استثنا مواردی است که آب برای آن دارایی مضرتر است (مثلاً اسناد کاغذی، تابلوهای نقاشی رنگ‌روغن و غیره که آب می‌تواند آنها را از بین ببرد؛ در این موارد اصولاً هیچ‌کدام مناسب نیستند و باید روش‌های خاص مثل گاز بی‌اثر یا مه بسیار ریز استفاده شود).
سناریوهای کاربردی: بهترین انتخاب، فوم یا پودر؟
در این بخش چند سناریوی واقعی را بررسی می‌کنیم و برای هر کدام بر اساس مباحث قبل، بهترین خاموش‌کننده (فوم یا پودر) را پیشنهاد می‌دهیم. این سناریوها شامل حریق‌های محتمل در فرودگاه، پالایشگاه، آشپزخانه صنعتی، دفتر IT و انبار کالا هستند که هر یک شرایط و اولویت‌های متفاوتی دارند.
بهترین خاموش‌کننده برای حریق‌های فرودگاه
در فرودگاه‌ها، بدترین سناریو آتش گرفتن هواپیما خصوصاً هنگام برخاست یا فرود است که با حجم عظیمی از سوخت جت (کلاس B) همراه است. آتش‌نشانی فرودگاهی تخصصی‌ترین شاخه اطفای حریق است و کامیون‌های آتش‌نشانی ویژه‌ای (کراشTender) مجهز به هر دو سیستم فوم و پودر دارند. فوم AFFF 3% مطابق استاندارد ICAO ستون فقرات اطفای حریق هواپیما است. این فوم‌ها می‌توانند سریعاً روی سطح باند و بدنه هواپیما لایه کف ایجاد کنند و آتش سوخت را بخوابانند. از آنجا که سوخت هواپیما (Jet A) مشابه نفت سفید است و گستردگی زیادی روی باند پیدا می‌کند، فقط یک فوم با کارایی بالا قادر است آن را مهار کند. به همین دلیل در خودروهای آتش فرودگاه، چندین هزار لیتر کنسانتره فوم حمل می‌شود تا در صورت نیاز در ترکیب با آب، سیلاب کف تولید شود. پودر خشک نیز در این خودروها وجود دارد اما نقش آن خاموش کردن جت‌های آتش موضعی یا موتورهای جت است. مثلاً اگر یک موتور هواپیما آتش گرفته و در حال فوران شعله باشد، خدمه می‌توانند با پودر پتاسیم ویژه شعله را سریع خفه کنند، سپس با فوم کل موتور و بال را پوشش دهند تا خنک شود و آتش برنگردد.
در سوانح سوخت‌ریزی روی باند (مثلاً نشت سوخت از تانکر) نیز، فوم بهترین انتخاب است چون علاوه بر خاموش کردن، از انتشار بخارات انفجاری جلوگیری می‌کند. یک نکته مهم دیگر ایمنی سرنشینان است: فوم داغ به پای افراد آسیب نمی‌زند اما راه رفتن در پودر ممکن است راحت‌تر باشد؛ با این حال اولویت مطلق با خاموش کردن حریق است. بنابراین در فرودگاه نتیجه کاملاً روشن است: فوم عامل اصلی اطفای حریق است و پودر نقش مکمل دارد. برای همین سوال “فوم یا پودر در فرودگاه؟” پاسخ صحیح فوم آتش‌نشانی AFFF/AR-AFFF خواهد بود، همراه با مقدار محدودی پودر برای کاربردهای خاص. (قابل ذکر است که برخی فرودگاه‌ها در سال‌های اخیر به خاطر مسائل زیست‌محیطی در تلاشند فوم‌های فلوئوردار را با نمونه‌های پاک‌تر جایگزین کنند، ولی ماهیت استفاده از فوم تغییر نکرده است).
بهترین خاموش‌کننده برای پالایشگاه‌ها و صنایع نفت و گاز
پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و سکوهای نفت و گاز دارای ریسک بالایی از حریق‌های کلاس B (مایعات قابل اشتعال) و همچنین کلاس C (گازهای قابل اشتعال) هستند. همانند سناریوی فرودگاه، این‌جا نیز فوم نقش بسیار مهمی دارد. مخازن ذخیره نفت خام یا فرآورده‌ها مجهز به سیستم کف‌پاش ثابت (مانند فوم‌های تاپ‌پور یا زیرسقفی) هستند تا در صورت آتش گرفتن سطح مخزن، بتوانند به سرعت فوم را تزریق کرده و آتش را بخوابانند. واحدهای فرآیندی پتروشیمی هم اغلب سیستم‌های اسپرینکلر فوم-آب دارند. فوم‌های ویژه مقاوم الکل نیز در برخی واحدهای شیمیایی (مثلاً واحدهای تولید الکل‌ها، استایرن، کتونی و … که حلال‌های قطبی وجود دارد) استفاده می‌شوند. بنابراین فوم انتخاب اصلی برای گستره وسیعی از سناریوهای پالایشگاهی است.
از طرف دیگر، پودر خشک در پالایشگاه معمولاً به شکل ایستگاه‌های چرخ‌دار پودر یا سیستم‌های مانیتور پودر نصب می‌شود تا اگر فواره آتش گاز یا نشتی تحت فشار رخ داد، بتوان با پودر آن را سریع مهار کرد. مثلاً در صورت آتش‌سوزی فلنج یک خط لوله گاز پرفشار، کاربرد فوم ممکن نیست چون توسط جریان گاز کنار زده می‌شود، اما یک جت پودر پتاسیم می‌تواند شعله را لحظه‌ای خفه کند (البته تا بستن شیر گاز باید مداوم پاشیده شود). همچنین برخی مواد شیمیایی در پتروشیمی‌ها هستند که با آب سازگاری ندارند یا واکنش می‌دهند؛ در این موارد نیز پودر ترجیح دارد.
نتیجه: در پالایشگاه و صنایع نفتی، هر دو خاموش‌کننده مورد نیازند اما اگر سوال شود “کدام مهم‌تر است؟” احتمالاً باید گفت فوم برای حفاظت مخازن و تجهیزات وسیع حیاتی‌تر است. پودر اگرچه بسیار مفید است اما اگر به هر دلیل کمبود باشد، با آب و فوم تا حدی می‌توان کارش را جبران کرد (مثلاً به جای پودر در آتش فورانی، آب با دبی بالا تا حدی شعله را منحرف و خنک می‌کند). ولی اگر فوم نباشد، خاموش کردن آتش‌های استخرهای نفت عملاً غیرممکن می‌شود.
شرکت ایمن‌تاش سپاهان نیز محصولات متنوعی برای این حوزه دارد: از فوم‌های پروتئینی و شیمیایی (AFFF و AR) گرفته تا پودرهای BC قوی (بی‌کربنات پتاسیم) و ABC چندمنظوره که در پالایشگاه‌ها و صنایع کشور استفاده می‌شوند.
بهترین خاموش‌کننده برای آشپزخانه صنعتی
در آشپزخانه‌های صنعتی رستوران‌ها، هتل‌ها و غذاخوری‌های بزرگ، بزرگ‌ترین خطر حریق روغن‌های آشپزی (کلاس F) است که قبلاً درباره ویژگی‌های آن صحبت کردیم. راه حل استاندارد، نصب سیستم اطفای اتوماتیک آشپزخانه (Kitchen Suppression System) بالای سر اجاق‌ها است که معمولاً از عامل شیمیایی مرطوب (Wet Chemical) استفاده می‌کند. این سیستم در صورت تشخیص حریق، به طور خودکار ماده شیمیایی را اسپری می‌کند و با ایجاد واکنش صابونی، سطح روغن را به یک کف صابون غیرقابل اشتعال تبدیل می‌کند و آتش را خاموش می‌کند. همچنین کپسول‌های دستی کلاس F نیز باید در نزدیکی درب آشپزخانه نصب شوند.
حال اگر این سیستم در دسترس نبود یا عمل نکرد، بین فوم و پودر کدام یک انتخاب شود؟ در آشپزخانه صنعتی، فوم‌های استاندارد و پودرهای معمول چندان موثر نیستند اما اگر مجبور به انتخاب باشیم: شاید پودر ABC کمی ارجحیت داشته باشد چون روغن یک مایع قابل اشتعال است و پودر می‌تواند شعله را خفه کند. فوم نوع AFFF معمولی روی روغن داغ به خوبی کار نمی‌کند چون ممکن است به جوش بیاید و پاشیده شود. همچنین حجم فوم دستی ممکن است برای یک سرخ‌کن بزرگ کافی نباشد. پودر حداقل میتواند آتش را سریع بخواباند و به کارکنان فرصت دهد منبع حرارت را خاموش کنند و روی ظرف را بپوشانند. مشکل اصلی پودر این است که روغن همچنان داغ است و احتمال reflash دارد. پس اگر از پودر استفاده شد، بلافاصله باید کارهای تکمیلی مثل پوشاندن درب سرخ‌کن یا خنک کردن غیرآبی انجام شود.
البته نباید فراموش کرد که فوم‌های ویژه کلاس F نیز وجود دارند؛ برخی تولیدکنندگان فوم، کنسانتره‌هایی ساخته‌اند که برای روغن‌های خوراکی بهینه شده‌اند (با خاصیت صابونی). اگر آشپزخانه‌ای مجهز به چنین فومی باشد، می‌توان از آن بهره برد. اما در حالت عمومی، این مورد جزو محدودیت‌های هر دو ماده است که نیاز به عامل اختصاصی دارد.
بنابراین پاسخ بهترین خاموش‌کننده برای آشپزخانه صنعتی: نه فوم و نه پودر معمولی، بلکه خاموش‌کننده شیمیایی تر (کلاس F). اگر بین فوم یا پودر چاره‌ای باشد، پودر خشک دست‌کم اشتعال را سرکوب می‌کند، گرچه تضمینی بر عدم بازگشت نیست.
بهترین خاموش‌کننده برای دفتر IT و تجهیزات الکتریکی
در یک دفتر کار IT یا مرکز داده (دیتاسنتر)، دارایی اصلی تجهیزات الکترونیکی گران‌قیمت است. معمولاً در چنین فضاهایی سیستم اطفای گازی (مثل FM200، NOVEC یا CO2) نصب می‌کنند تا در صورت حریق، بدون آسیب زدن به دستگاه‌ها آتش خاموش شود. اما اگر به هر دلیل بخواهیم از بین فوم یا پودر یکی را انتخاب کنیم، باید به چند نکته توجه کنیم:
اول اینکه در فضای بسته IT، احتمال آتش‌سوزی گسترده مواد جامد زیاد نیست (چون مصالح نسوز استفاده می‌شود)، آتش احتمالی یا الکتریکی است یا مربوط به مقدار کمی پلاستیک/کابل. دوم، وجود جریان برق فعال، استفاده از آب/فوم را خطرناک می‌کند مگر اینکه برق قطع شده باشد. سوم، هر دو ماده می‌توانند به تجهیزات آسیب بزنند، اما پودر ABC آسیب شدیدتری دارد (به خاطر خورندگی و سختی پاکسازی که قبلاً گفتیم). فوم اگر مستقیماً روی یک رک سرور اسپری شود، بلافاصله باعث اتصالی شدن بردها و احتمالا سوختن آن‌ها می‌شود، اما اگر برق قطع باشد و صرفاً محیط را خیس کند، شاید برخی قطعات قابل نجات باشند پس از خشک شدن و تمیزکاری. پودر اما حتی با قطع برق، لایه‌ای نفوذ می‌کند که پاک‌کردنش از داخل یک سرور تقریباً غیرممکن است و باید بسیاری از قطعات تعویض شوند.
بنابراین برای حریق یک رک سرور، هیچ‌کدام ایده‌آل نیستند ولی اگر آتش‌نشان ناچار باشد یکی را به کار ببرد، احتمالاً پودر خشک را استفاده می‌کند چون اولویت مهار آتش و ایمنی برق مهم‌تر است. در واقع از آنجایی که آتش‌سوزی‌های الکتریکی بالقوه می‌توانند خطرناک شوند، ابتدا باید آن را خاموش کرد حتی اگر تجهیز از بین برود. پودر این مزیت را دارد که بدون نیاز به قطع برق، آتش را خفه می‌کند (چون خودش عایق است). فوم را نمی‌توان روی یک تابلو برق فعال پاشید چون احتمال برق‌گرفتگی و گسترش اتصالی وجود دارد.
اما بهترین خاموش‌کننده برای دفتر IT در عمل neither – بلکه CO2 یا FM200 است. این مواد گازی هیچ اثری روی تجهیزات نمی‌گذارند (خنثی‌اند) و اصلاً برای چنین محیط‌هایی طراحی شده‌اند. به علاوه سیستم‌های کشف و اطفای اتوماتیک گازی اغلب قبل از گسترده شدن آتش عمل می‌کنند و اصلاً نیازی به حضور خاموش‌کننده‌های مایع/جامد نمی‌شود. از این رو توصیه می‌شود دفاتر IT حتماً به سیستم اطفای مخصوص مجهز شوند و از نگهداری کپسول‌های پودر در همان اتاق خودداری شود (کپسول پودر می‌تواند در بیرون اتاق موجود باشد برای مواقع ضروری، ولی اولویت با گاز است). اگر هم کپسول پودر در اتاق کامپیوتر استفاده شد، بعداً برای پاکسازی می‌توان از خدمات ویژه استفاده کرد؛ در برخی موارد تجهیزات را با هوای فشرده و جت‌های نیتروژن تمیز می‌کنند و امید دارند که برخی مدارات نجات یابد.
بهترین خاموش‌کننده برای انبار کالا و مواد
انبارها بسته به محتوایشان سناریوهای مختلفی دارند. اگر انبار حاوی کالاهای معمول (کارتن، چوب، پارچه – کلاس A) باشد، بهترین روش اطفا سیستم بارنده آب (اسپرینکلر) یا کپسول‌های آب/فوم کلاس A است که بتواند به عمق مواد نفوذ کند و آنها را خاموش کند. در انبارهای بزرگ کالا، آتش‌سوزی می‌تواند سریعا گسترده و عمیق شود، لذا فوم پرتوسعه نیز گزینه‌ای است که کل فضای انبار را پر از کف سبک کنند تا همه جا را خنک و خفه کند. پودر خشک در چنین آتش‌سوزی حجیمی کارآیی چندانی ندارد، زیرا فقط شعله سطحی را می‌زند و از نفوذ به کپه‌های کالا عاجز است. علاوه بر آن تخلیه مقدار زیادی پودر در یک انبار بسته، دید را از بین می‌برد و مانع عملیات تکمیلی می‌شود. بنابراین برای انبارهای کلاس A، فوم کلاس A یا آب پاششی همیشه توصیه می‌شود.
اگر انبار شامل مواد شیمیایی و مایعات قابل اشتعال (کلاس B) باشد، قضیه متفاوت است: باید سیستم فوم برای حوضچه احتمالی نشت و آتش پیش‌بینی شود، اما همچنین کپسول‌های پودر برای واکنش سریع در نقاطی مانند پمپ‌ها یا بشکه‌های درزدار لازم است. به عنوان نمونه، در یک انبار رنگ و حلال، اگر یک بشکه تینر نشت کرده و آتش بگیرد، فوم عالی عمل می‌کند ولی زمان می‌برد تا سیستم فعال شود یا دستی مهیا شود؛ در آن دقایق اول، یک کپسول پودر ۱۲ کیلویی می‌تواند سریعا آتش را مهار کند و جلوی گسترش را بگیرد. سپس فوم اضافه شود برای جلوگیری از شعله‌وری مجدد. پس ترکیب هر دو مفید است.
در انبارهای مواد فلزی واکنش‌گرا (مثل منیزیم پودر شده، سدیم جامد یا لیتیوم)، نه فوم بدرد می‌خورد نه پودر معمولی؛ باید مواد مخصوص کلاس D نگهداری شود که بحثش جداست.
جمع‌بندی انبار: اگر صرفاً یک گزینه داشته باشیم، برای انبار کالای عمومی پودر ABC همگانی است چون کپسول‌های آن می‌توانند آتش‌های کوچک را خاموش کنند و چندمنظوره‌اند. اما برای ایمنی کامل، فوم (چه به صورت سیستم چه کپسول فوم) برای پوشش ضعف‌های پودر در عمق آتش لازم است. اغلب انبارها ترکیبی از تجهیزات را دارند: اسپرینکلر آب/فوم برای کل فضا، و کپسول‌های دستی پودر برای نقاط کلیدی.
همچنین توجه شود که پس از اطفای حریق یک انبار، تمیزکاری پودر می‌تواند معادل خود خسارت آتش شود! تصور کنید صدها تن کالا پوشیده از پودر شیمیایی شده باشد – این اجناس شاید دیگر قابل فروش نباشند (مثلاً مواد غذایی در انبار، حتی اگر نسوخته اما رویشان پودر نشسته، احتمالاً آلوده به شیمیایی شده‌اند). کف فوم در این مورد اندکی بهتر است چون شاید بشود کالاها را شست‌وشو داد (اگر ضدآب باشند)، ولی خیلی وقت‌ها بازهم از بین می‌روند. به هر حال اینها بخشی از تبعات حریق است و در بیمه لحاظ می‌شود.
فوم آتش‌نشانی یا پودر خاموش‌کننده: کدام بهتر است؟
همان‌طور که مشاهده کردیم، نمی‌توان به طور مطلق گفت فوم بهتر است یا پودر – هر یک در شرایطی بهترین انتخاب و در شرایطی انتخابی نادرست هستند. فوم آتش‌نشانی در خاموش کردن آتش‌های مایعات و سطوح گسترده عملکرد بی‌رقیبی دارد و با ایجاد پوشش پایدار و خنک‌کنندگی، ایمنی بعد از اطفا را تأمین می‌کند. در مقابل، پودر خشک شیمیایی دامنه کاربرد وسیع‌تری از نظر انواع کلاس آتش دارد و به خصوص برای برق و گاز که فوم ناکارآمد است تنها گزینه محسوب می‌شود. فوم AFFF در برابر پودر ABC را اگر مقایسه کنیم، در آتش کلاس B فوم AFFF ارجح است چون جلو بازگشت شعله را می‌گیرد، اما پودر ABC انعطاف استفاده در کلاس‌های دیگر را هم دارد و برای حریق‌های کوچک‌تر شاید زودبازده‌تر باشد. از منظر ایمنی و خسارات جانبی، فوم تمیزتر و کم‌خطرتر برای تجهیزات است، در حالی که پودر کثیف‌کاری و خسارت ثانویه بیشتری دارد. اما نباید فراموش کرد که مثلاً در دست یک فرد عادی، کار با کپسول پودر آسان‌تر است (نشانه‌روی به سمت پایه آتش و فشار دادن) ولی کپسول فوم نیاز به دقت در زاویه پاشش (برای جلوگیری از پخش شدن مایع در حال سوخت) و نگه داشتن دارد.
به طور کلی، توصیه متخصصان ایمنی این است که ماهیت آتش‌سوزی محتمل را بسنجید و بر آن اساس خاموش‌کننده را انتخاب کنید. اگر در محیطی تنها جامدات می‌سوزند و کمی مایعات، شاید بهتر باشد خاموش‌کننده فوم/آب تهیه شود تا خرابی کمتری به بار آید. اگر گستره خطر متنوع است یا برق هم وجود دارد، کپسول چندمنظوره پودر ABC پوشش بهتری می‌دهد. در محیط‌های صنعتی ایده‌آل است که هر دو نوع در دسترس باشند تا تکمیل‌کننده هم شوند. خوشبختانه شرکت‌های تولیدکننده ایرانی نظیر ایمن‌تاش، انواع مختلف این خاموش‌کننده‌ها را با کیفیت استاندارد عرضه می‌کنند و خریداران می‌توانند متناسب با نیازشان تجهیز شوند.
در پایان، پاسخ این پرسش که “فوم یا پودر، کدام بهتر است؟” این است که: بهترین خاموش‌کننده، آنی است که متناسب با نوع حریق انتخاب شود. فوم و پودر هر کدام سلاحی مهم در زرادخانه اطفای حریق هستند و آتش‌نشانان حرفه‌ای بسته به موقعیت، از ترکیب آنها بهره می‌گیرند. با شناخت تفاوت‌ها و کاربردهای هر یک، می‌توانیم در مواقع اضطراری تصمیم درستی بگیریم و هم از گسترش آتش جلوگیری کنیم و هم خسارات جانبی را به حداقل برسانیم. امیدواریم این مقایسه جامع به شما در انتخاب بهترین خاموش‌کننده برای حریق مورد نظرتان کمک کرده باشد و ایمنی محیط کار و زندگی‌تان را ارتقا دهد.